Niektórzy do dziś utrzymują, że nad Górami Świętokrzyskimi latają czarownice. Przynajmniej dawniej - wśród szczytów, na skaliste zwałowiska zlatywały na miotłach, na sabaty wszystkie wiedźmy z okolicy.
Góry Świętokrzyskie to jedne z najniższych, ale zarazem najstarszych gór w Polsce. Ich położenie w centrum województwa świętokrzyskiego a zarazem niemal w centrum Polski pozwala na dogodny dojazd z każdego miejsca w kraju.
Najokazalszym pasmem są Łysogóry, z najwyższą kulminacją - Łysicą (612 m n.p.m.). Turyści podziwiają tu rumowiska skalne zwane gołoborzami. Zostały one utworzone w wyniku wietrzenia piaskowców w warunkach klimatu peryglacjalnego, czyli bardzo zimnego - z czasów, gdy na pobliskich ziemiach znajdował się lądolód skandynawski.
Najcenniejszą faunę i florę, często o charakterze reliktowym objęto ochroną Świętokrzyskiego Parku Narodowego oraz wielu parków krajobrazowych, rezerwatów i pomników przyrody. Dąb Bartek to niezwykły okaz drzewny, który koniecznie trzeba zobaczyć będąc w Bartkowie. Wokół tego drzewa krąży wiele legend. Ponoć odpoczywał pod nim Bolesław Krzywousty a Jan III Sobieski podczas powrotu z wyprawy wiedeńskiej włożył do dziupli butelkę wina, szablę i rusznicę turecką.. Czy naprawdę? Pewne jest, że dąb liczy ok. 700 lat (tradycja wskazuje nawet na 1200) a tym samym można zaliczyć go do najstarszych drzew w Polsce. Do najciekawszych pomników przyrody nieożywionej należą: źródło Burzący Stok, formacje skalne: Brama Piekielna i Piekło Dalejowskie. W Górach Świętokrzyskich znajdują się cenne lasy jodłowo-bukowe (Puszcza Jodłowa) oraz największe w Polsce skupisko modrzewia polskiego (rezerwat „Modrzewie”).
Nazwa Gór Świętokrzyskich wywodzi się od relikwii Świętego Krzyża przechowywanych w klasztorze na Łysej Górze (zwanej inaczej Łysiec, albo po prostu Święty Krzyż). Już w czasach prehistorycznych było to miejsce kultu pogańskiego. Dziś świadczy o nim kamienny wał otaczający szczyt. We wczesnym średniowieczu Bolesław III Krzywousty ufundował tu opactwo Benedyktynów. W krypcie, w szklanej trumnie przechowywane są zmumifikowane szczątki hetmana Wiśniowieckiego. Na północnych stokach Świętego Krzyża oglądać można gołoborze. Jest to też dobry punkt widokowy, z którego roztacza się piękny widok. Na Święty Krzyż prowadzi tzw. Droga Królewska – trakt rozpoczynający się w Nowej Słupi. Podążają nim pielgrzymi odwiedzający relikwie Świętego Krzyża. Nieopodal ścieżki rośnie (już od przeszło 350 lat) prastary Buk Jagiełły.
W Nowej Słupi każdy powinien koniecznie zobaczyć Figurę Pielgrzyma – kamienny pomnik pątnika. Legenda mówi, że ów pielgrzym grzesząc pychą został zamieniony za karę w kamień. Od tego czasu posuwa się w stronę sanktuarium co roku o jedno ziarenko pisaku. Kiedy do niego wreszcie dotrze ma nastąpić koniec świata.. W Nowej Słupi można poznać najciekawsze krajoznawczo atrakcje – związane z rozwojem gospodarczym regionu. Przed tysiącami lat, miejscowa ludność, zamiast uprawiać rolę wolała pozyskiwać bogactwa naturalne oraz próbować je przetwarzać. Dzięki temu region posiada tak bogate tradycje w górnictwie i hutnictwie żelaza oraz metali kolorowych. Zainteresowani powinni udać się do Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. Stanisława Radwana, aby zobaczyć stanowiska i dokumentacje prac archeologicznych, które wykazały, że od II w. p.n.e. do V w. n.e. zajmowano się tu hutnictwem. W okolicy odnaleziono w sumie prawie 2 tysiące dymarek – pieców, w których dokonywano wytopu żelaza. Nazwa wywodzi się od sposobu doprowadzania do nich powietrza: dymania miechami. Dziś te tradycje upamiętnia odbywająca się co roku impreza „Dymarki Świętokrzyskie”, podczas której wytapia się żelazo właśnie tą archaiczną metodą.
W regionie od XIV wieku wydobywa się również surowce skalne: marmury chęcińskie, piaskowiec szydłowiecki. Od niepamiętnych czasów eksploatuje się tu krzemień. W Krzemionkach Opatowskich, gdzie urabia się szczególnie cenny krzemień pasiasty, zwiedzać można dawną kopalnię oraz towarzyszącą jej zrekonstruowaną osadę neolityczną. Jest to równocześnie jedna z największych atrakcji turystycznych w całym województwie świętokrzyskim.
Ciekawą miejscowością jest Święta Katarzyna. Zobaczyć można tu średniowieczny zespół klasztorny wraz z kościołem św. Katarzyny, a także kapliczkę Żeromskiego z początku XIX w. Pisarz złożył na niej podpis kiedy wracał z wycieczki na Łysicę. Można go odszukać na południowej ścianie. Wierzący w uzdrawiającą moc wody powinni odnaleźć źródełko koło Kapliczki św. Franciszka.
Przebywającym w Górach Świętokrzyskich polecam udanie się na wycieczki do leżących w pobliżu ciekawych miejsc:
W samym regionie świętokrzyskim jest jeszcze więcej atrakcyjnych miejscowości godnych odwiedzenia: Bodzentyn, Klimontów, Wąchock, Mnichów, Opatów, Szydłów, Zawichost, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna.
Najcenniejszą faunę i florę, często o charakterze reliktowym objęto ochroną Świętokrzyskiego Parku Narodowego oraz wielu parków krajobrazowych, rezerwatów i pomników przyrody. Dąb Bartek to niezwykły okaz drzewny, który koniecznie trzeba zobaczyć będąc w Bartkowie. Wokół tego drzewa krąży wiele legend. Ponoć odpoczywał pod nim Bolesław Krzywousty a Jan III Sobieski podczas powrotu z wyprawy wiedeńskiej włożył do dziupli butelkę wina, szablę i rusznicę turecką.. Czy naprawdę? Pewne jest, że dąb liczy ok. 700 lat (tradycja wskazuje nawet na 1200) a tym samym można zaliczyć go do najstarszych drzew w Polsce. Do najciekawszych pomników przyrody nieożywionej należą: źródło Burzący Stok, formacje skalne: Brama Piekielna i Piekło Dalejowskie. W Górach Świętokrzyskich znajdują się cenne lasy jodłowo-bukowe (Puszcza Jodłowa) oraz największe w Polsce skupisko modrzewia polskiego (rezerwat „Modrzewie”).
W Nowej Słupi każdy powinien koniecznie zobaczyć Figurę Pielgrzyma – kamienny pomnik pątnika. Legenda mówi, że ów pielgrzym grzesząc pychą został zamieniony za karę w kamień. Od tego czasu posuwa się w stronę sanktuarium co roku o jedno ziarenko pisaku. Kiedy do niego wreszcie dotrze ma nastąpić koniec świata.. W Nowej Słupi można poznać najciekawsze krajoznawczo atrakcje – związane z rozwojem gospodarczym regionu. Przed tysiącami lat, miejscowa ludność, zamiast uprawiać rolę wolała pozyskiwać bogactwa naturalne oraz próbować je przetwarzać. Dzięki temu region posiada tak bogate tradycje w górnictwie i hutnictwie żelaza oraz metali kolorowych. Zainteresowani powinni udać się do Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. Stanisława Radwana, aby zobaczyć stanowiska i dokumentacje prac archeologicznych, które wykazały, że od II w. p.n.e. do V w. n.e. zajmowano się tu hutnictwem. W okolicy odnaleziono w sumie prawie 2 tysiące dymarek – pieców, w których dokonywano wytopu żelaza. Nazwa wywodzi się od sposobu doprowadzania do nich powietrza: dymania miechami. Dziś te tradycje upamiętnia odbywająca się co roku impreza „Dymarki Świętokrzyskie”, podczas której wytapia się żelazo właśnie tą archaiczną metodą.
W regionie od XIV wieku wydobywa się również surowce skalne: marmury chęcińskie, piaskowiec szydłowiecki. Od niepamiętnych czasów eksploatuje się tu krzemień. W Krzemionkach Opatowskich, gdzie urabia się szczególnie cenny krzemień pasiasty, zwiedzać można dawną kopalnię oraz towarzyszącą jej zrekonstruowaną osadę neolityczną. Jest to równocześnie jedna z największych atrakcji turystycznych w całym województwie świętokrzyskim.
Ciekawą miejscowością jest Święta Katarzyna. Zobaczyć można tu średniowieczny zespół klasztorny wraz z kościołem św. Katarzyny, a także kapliczkę Żeromskiego z początku XIX w. Pisarz złożył na niej podpis kiedy wracał z wycieczki na Łysicę. Można go odszukać na południowej ścianie. Wierzący w uzdrawiającą moc wody powinni odnaleźć źródełko koło Kapliczki św. Franciszka.
Przebywającym w Górach Świętokrzyskich polecam udanie się na wycieczki do leżących w pobliżu ciekawych miejsc:
- Jaskinia Raj. Oglądać można w niej najbogatsze w Polsce nacieki wapienne a także ślady obozowiska neandertalskich łowców.
- Park Jurajski w Bałtowie. Odwiedzający oglądają modele dinozaurów oraz ekspozycję skamieniałości z okresu jurajskiego.
- Kielce. Jest to gospodarcze i turystyczne centrum regionu. Tutaj Stanisław Staszic założył Szkołę Akademiczno-Górniczą - pierwszą tego typu w Polsce. Najważniejszym zabytkiem jest dawny Pałac Biskupów Krakowskich. Do nietypowych miejsc należą Muzeum Zabawkarstwa i „Muzeum lat szkolnych Stefana Żeromskiego”.
- Chęciny. Na wysokim wzgórzu znajdują się ruiny zamku królewskiego datowanego na XIII/XIV wiek. W pobliżu znajduje się kamieniołom marmurów chęcińskich – stąd wydobyto monolit na Kolumnę Zygmunta III w Warszawie.
- Tokarnia. Park etnograficzny (Muzeum Wsi Kieleckiej) to jeden z największych skansenów w Polsce. Oglądać można tutaj prawdziwą wioskę sprzed ok. 200 lat: chałupy, warsztaty rzemieślnicze, dwór z Suchedniowa, kościół, wiatrak, kuźnię, spichlerz, aptekę, sklepik.
- Oblęgorek. W eklektycznym pałacyku utworzono muzeum Henryka Sienkiewicza.
- Ujazd. Ruiny olbrzymiej fortecy Krzyżtopór, która do czasu wybudowania Wersalu była największą w Europie do dziś zadziwiają zwiedzających swym ogromem.
W samym regionie świętokrzyskim jest jeszcze więcej atrakcyjnych miejscowości godnych odwiedzenia: Bodzentyn, Klimontów, Wąchock, Mnichów, Opatów, Szydłów, Zawichost, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna.
Góry Świętokrzyskie, a w szczególności jej drugi, co do wysokości szczyt – Łysa Góra (593 m n.p.m.) od dzieciństwa kojarzą nam się z magią. To tutaj według wielu legend, zlatywały się na swoich miotłach czarownice, aby odbyć narady ze swoimi koleżankami po fachu.
Góry Świętokrzyskie zajmują centralną część Wyżyny Kieleckiej. Ich nazwa pochodzi od relikwii drzewa Krzyża Świętego, przechowywanych na terenie łysogórskiego klasztoru. Góry Świętokrzyskie są najstarszymi górami w Polsce i w wyniku długiego, intensywnego niszczenia przez wodę i wiatr ich wierzchołki obniżyły się, a stoku uległy złagodzeniu. Najwyższym szczytem Gór Świętokrzyskich jest Łysica (612 m n. p. m.), a zaraz za nią plasuje się wspomniana już Łysa Góra.
Góry Świętokrzyskie są niezwykle atrakcyjne pod względem krajobrazowym, przyrodniczym i historycznym. Wszystkie cenne elementy środowiska naturalnego i antropogenicznego zostały objęte ochroną w postaci Świętokrzyskiego Parku Narodowego. W tutejszym pejzażu uwagę przyciągają przede wszystkim różnorodne formy skalne, np. gołoborza oraz urokliwe doliny rozdzielające pasma górskie, w których płyną wstęgi rzek. Wśród szczególnie cennych elementów przyrody z pewnością należy wyróżnić ginące już niestety lasy jodłowe i modrzewiowe. Rośnie tutaj także najpopularniejsze polskie drzewo – Dąb Bartek. Swoją sławę zdobył dzięki imponującym wymiarom (jest największym znanym drzewem w Polsce) oraz długowieczności (według badań liczy od 645 do 670 lat). Największym bogactwem naturalnym Gór Świętokrzyskich jest wapień, z którego po wydobyciu wyrabia się cement oraz wapno. Warto wspomnieć, iż na terenie Gór Świętokrzyskich występują bardzo stare wapienie koralowe, nazywane marmurami kieleckimi, z których powstają kamienie ozdobne stosowane w budownictwie. Skały wapienne to idealne środowisko do powstawania jaskiń. Krasowa Jaskinia Raj jest jedną z największych atrakcji turystycznych Gór Świętokrzyskich i urzeka przede wszystkim pięknem bogatej szaty naciekowej.
Oprócz walorów naturalnych, Góry Świętokrzyskie mają również do zaoferowania duże bogactwo zabytków historycznych. Jednym z najciekawszych obiektów jest Zamek królewski w Chęcinach, który stoi tutaj od przełomu XIII i XIV wieku. Zamek był świadkiem wielu ważnych wydarzeń w dziejach Polski. W okresie panowania Władysława Łokietka odbywały się tu narady rycerstwa, stąd wyruszono też na bitwę pod Płowcami. Kazimierz Wielki rozbudował zamek i uczynił z niego ważny ośrodek administracyjny. Pełnił rolę rezydencji władców i ich rodzin, więzienia stanu (przebywali tu m. in. jeńcy krzyżaccy po bitwie pod Grunwaldem) oraz skarbca, gdzie swój majątek gromadziła m. in. królowa Bona. Obecnie Zamek jest zabezpieczony jako zabytkowa ruina i poddawany zabiegom renowacyjnym. Równie interesujące są ruiny Zamku Krzyżtopór w miejscowości Ujazd, istniejącego od 1631 roku.
Czy wiesz, że architektura Krzyżtoporu została zaprojektowana na bazie układu pór roku? Zbudowano tu tyle baszt, ile pór roku (4), tyle sal, ile miesięcy (12), tyle komnat, ile tygodni w roku (52) i tyle okien, ile dni w roku (365). Nazwa Zamku pochodzi od herbu jego pierwszego właściciela – Krzysztofa Ossolińskiego.
Podczas pobytu w Górach Świętokrzyskich warto odwiedzić dwie jednostki muzealne: Skansen w Tokarni oraz Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Skansen w Tokarni to Park Etnograficzny z Muzeum Wsi Kieleckiej. Przechowywane są tutaj najcenniejsze zabytki budownictwa wiejskiego i małomiasteczkowego ziemi Kieleckiej. Na terenie Skansenu co roku odbywa się Świętokrzyski Jarmark Agroturystyczny. Muzeum Henryka Sienkiewicza zostało utworzone na terenie majątku w Oblęgorku, ufundowanego przez społeczeństwo w hołdzie twórczości pisarza. Wśród muzealnych zbiorów znajdują się nie tylko książki Sienkiewicza, ale również sprzęty i bibeloty, wśród których artysta żył i pracował. Przy okazji wizyty w pałacyku, warto udać się na przechadzkę po otaczającym go przepięknym parku z mnóstwem dębów i lip.
Jaskinia Raj położona jest w województwie świętokrzyskim, 11 km na południowy zachód od Kielc przy drodze prowadzącej do Chęcin. Wejście do jaskini znajduje się na wzgórzu Malik. Do jaskini dotrzeć można nie tylko samochodem, ale również pieszo wędrując czerwonym szlakiem turystycznym łączącym Chęciny i Kielce.
Budowa jaskini
Jaskinia Raj jest typową jaskinią krasową utworzoną w skałach wapiennych ze środkowego dewonu. Znajduje się w nich dużo skamieniałości. Procesy krasowe miały głównie miejsce w trzeciorzędzie. Wejście do jaskini zostało zasłonięte i zasypane osuwiskami przez co przez setki lat była niedostępna dla ludzi i zwierząt.
Wszystkie korytarze w jaskini mają łączną długość 240 m. Jest więc ona stosunkowo nieduża. Panująca wewnątrz jaskini temperatura wynosi około 8˚C, jest ona zmienna, bo jaskinia nie ma dobrej izolacji. Wilgotność wynosi ponad 95%.
Jaskinia Raj ma bogatą szatę naciekową. Uwagę przyciągają w szczególności liczne stalaktyty. Wyjątkowe są również rozmaite, często o fantazyjnych kształtach kolumny naciekowe i stalagmity. Niepowtarzalne wzory tworzą na ścianach jaskini draperie. Podczas badań doliczono się w całej jaskini 47 518 różnych form naciekowych. Średnio na metr kwadratowy jest ich ponad 80.
W podłożu znajduje się namulisko, w którym okresowo tworzą się jeziorka. Znaleziono w nim fragmenty szkieletów plejstoceńskich zwierząt: m. in. mamuta, niedźwiedzi jaskiniowych, hieny jaskiniowej, renifera, nosorożca włochatego. W czasach obecnych podziemne sale i korytarze zamieszkują nietoperze, pająki, ślimaki. Spotyka się też kunę.
W Jaskini Raj natrafiono na dawne narzędzia, datowane na 50-60 tysięcy lat. Świadczą one o zamieszkiwaniu jej wnętrz przez człowieka. Z historią pobytu w tym miejscu ludzi można zapoznać się oglądając specjalną ekspozycję. Znalezione wyroby pozwoliły stwierdzić, że dawni mieszkańcy należeli do kultury mustierskiej.
Zwiedzanie
Jaskinię Raj odkryta została w 1963 roku przez przypadek, podczas gdy miejscowi mieszkańcy wydobywali wapień. W 1968 roku jaskinia została uznana za rezerwat przyrody. Niewiele lat później, bo w 1972 roku udostępniono jaskinię dla ruchu turystycznego. Przygotowano trasę turystyczną, zamontowano oświetlenie.
Trasa turystyczna obejmuje przemierzenie 180 metrów podziemnymi korytarzami oraz obejrzenie wystawy w muzeum. Ma ona charakter pętli. Zwiedzanie kończy się w tym samym miejscu gdzie się rozpoczyna. Podziemny labirynt przemierza się w grupach 15 osobowych wraz z przewodnikiem. Ponieważ chętnych na zobaczenie jaskini jest dużo, bilety najlepiej wcześniej zarezerwować. Oprowadzenie po jaskini wraz z czasem na obejrzenie wystawy trwa ok. 45 minut.
Ekspozycja przedstawia zagadnienia związane z geologią okolicy i zachodzącymi tu zjawiskami krasowymi, zgromadzono tu też znaleziska paleontologiczne. Wejście do jaskini utworzono w 21 metrowej sztolni, która zabezpiecza mikroklimat wnętrza. Trasa rozpoczyna się w Komorze Wstępnej, w której łączą się trzy ciągi korytarzy jaskini. Nacieki znajdujące się w niej zostały częściowo zdewastowane w czasie kiedy jaskinia nie była jeszcze odpowiednio zabezpieczona. Kolejna salą jest Sala Złomisk – największa z komór z wielkimi głazami oderwanymi od stropu i przykryte od nowa naciekami. Szczególną ozdobą sali jest Harfa, czyli kolumna naciekowa o specyficznym kształcie. Dalej trasa wiedzie długim, sztucznym tunelem, aż do Sali Kolumnowej. Jest tu wiele pięknych, okazałych kolumn naciekowych, stalaktytów oraz jeziorek i mis martwicowych z pizolitami – niewielkimi perłami jaskiniowymi. Na wapiennych ścianach dostrzec można liczne skamieniałości koralowców. Trasa turystyczna prowadzi dalej poprzez mostek nad niewielkim jeziorkiem do Sali Stalaktytowej. Jest ona uważana za najpiękniejszą z zakątków, które ogląda się podczas zwiedzania. Znajduje się tu największe nagromadzenie nacieków sięgające nawet 217 stalaktytów na metr kwadratowy. Również dno jest bogato zdobione, a połączone ze sobą formy tworzą ciekawe kształty. Kolejna komora nazywana jest Salą Wysoką. Sięga niemal samej powierzchni. Oglądając liczne nacieki w niewielkich bocznych odnogach turyści kończą zwiedzanie z powrotem w Komorze Wstępnej.
Jaskinia Raj, nazwana na przekór położonej nieopodal Jaskini Piekło, jest jedną z najpopularniejszych jaskiń w Polsce, rocznie odwiedza ją około 90 tysięcy turystów. Często porównywana jest z równie bogatą w szatę naciekową Jaskinią Niedźwiedzią, ale niestety trasa zwiedzania jest w niej dużo krótsza.
Wszystkie korytarze w jaskini mają łączną długość 240 m. Jest więc ona stosunkowo nieduża. Panująca wewnątrz jaskini temperatura wynosi około 8˚C, jest ona zmienna, bo jaskinia nie ma dobrej izolacji. Wilgotność wynosi ponad 95%.
W podłożu znajduje się namulisko, w którym okresowo tworzą się jeziorka. Znaleziono w nim fragmenty szkieletów plejstoceńskich zwierząt: m. in. mamuta, niedźwiedzi jaskiniowych, hieny jaskiniowej, renifera, nosorożca włochatego. W czasach obecnych podziemne sale i korytarze zamieszkują nietoperze, pająki, ślimaki. Spotyka się też kunę.
W Jaskini Raj natrafiono na dawne narzędzia, datowane na 50-60 tysięcy lat. Świadczą one o zamieszkiwaniu jej wnętrz przez człowieka. Z historią pobytu w tym miejscu ludzi można zapoznać się oglądając specjalną ekspozycję. Znalezione wyroby pozwoliły stwierdzić, że dawni mieszkańcy należeli do kultury mustierskiej.
Zwiedzanie
Jaskinię Raj odkryta została w 1963 roku przez przypadek, podczas gdy miejscowi mieszkańcy wydobywali wapień. W 1968 roku jaskinia została uznana za rezerwat przyrody. Niewiele lat później, bo w 1972 roku udostępniono jaskinię dla ruchu turystycznego. Przygotowano trasę turystyczną, zamontowano oświetlenie.
Ekspozycja przedstawia zagadnienia związane z geologią okolicy i zachodzącymi tu zjawiskami krasowymi, zgromadzono tu też znaleziska paleontologiczne. Wejście do jaskini utworzono w 21 metrowej sztolni, która zabezpiecza mikroklimat wnętrza. Trasa rozpoczyna się w Komorze Wstępnej, w której łączą się trzy ciągi korytarzy jaskini. Nacieki znajdujące się w niej zostały częściowo zdewastowane w czasie kiedy jaskinia nie była jeszcze odpowiednio zabezpieczona. Kolejna salą jest Sala Złomisk – największa z komór z wielkimi głazami oderwanymi od stropu i przykryte od nowa naciekami. Szczególną ozdobą sali jest Harfa, czyli kolumna naciekowa o specyficznym kształcie. Dalej trasa wiedzie długim, sztucznym tunelem, aż do Sali Kolumnowej. Jest tu wiele pięknych, okazałych kolumn naciekowych, stalaktytów oraz jeziorek i mis martwicowych z pizolitami – niewielkimi perłami jaskiniowymi. Na wapiennych ścianach dostrzec można liczne skamieniałości koralowców. Trasa turystyczna prowadzi dalej poprzez mostek nad niewielkim jeziorkiem do Sali Stalaktytowej. Jest ona uważana za najpiękniejszą z zakątków, które ogląda się podczas zwiedzania. Znajduje się tu największe nagromadzenie nacieków sięgające nawet 217 stalaktytów na metr kwadratowy. Również dno jest bogato zdobione, a połączone ze sobą formy tworzą ciekawe kształty. Kolejna komora nazywana jest Salą Wysoką. Sięga niemal samej powierzchni. Oglądając liczne nacieki w niewielkich bocznych odnogach turyści kończą zwiedzanie z powrotem w Komorze Wstępnej.
Jaskinia Raj, nazwana na przekór położonej nieopodal Jaskini Piekło, jest jedną z najpopularniejszych jaskiń w Polsce, rocznie odwiedza ją około 90 tysięcy turystów. Często porównywana jest z równie bogatą w szatę naciekową Jaskinią Niedźwiedzią, ale niestety trasa zwiedzania jest w niej dużo krótsza.
